Пра два з іх распавядае Павел Мацукевіч, прадстаўнік ініцыятывы “Мальдзіс”:
“Радзівілаўская карта Вялікага Княства Літоўскага, прыкладна 1630-х гадоў, адно з першых выданняў, набыта на аўкцыёне за кошт прыватных беларускіх ахвярадаўцаў з мэтай перадачы ў музей у Беларусі. У прыватнасці, у Нясвіж, бо падаецца, там такой карты няма, нягледзячы на тое, што гэта карта была створана ў Нясвіжы каля 1603 года па замове князя Радзівіла Сіроткі.
Другі экспанат – гэта ІІІ Статут Вялікага Княства Літоўскага, польскае выданне 1693 года, надрукаванае ў Віленскай езуіцкай акадэміі. Набыты тут у Польшчы ў горадзе Каліш у антыкварнай краме таксама за грошы прыватных беларускіх ахвярадаўцаў з канчатковай мэтай перадачы яго ў Наваградак, у мясцовы музей, бо Наваградак – гэта першая сталіца Вялікага Княства Літоўскага.
Ініцыятыва “Мальдзіс” названая ў гонар прафесара Адама Мальдзіса, які амаль усё жыццё прысвяціў вяртанню культурнай спадчыны Беларусі”.
Менавіта дзякуючы гэтай ініцыятыве ўдалося выкупіць гэтыя два экспанаты.
Трэці экспанат, прадстаўлены на выставе, гэта сакрэтны ліст брэсцкага ваяводы Яна Антонія Гараіна. Ён выкуплены Музеем Вольнай Беларусі.
Гэта сакрэтны ліст, які напісаў берасцейскі ваявода Ян Антоній Гараін у 1773 годзе нейкаму невядомаму карэспандэнту ў Люблін. Сам Ян Антоній Гараін быў гарачым патрыётам, імкнуўся захаваць цэласнасць Рэчы Паспалітай. Ужо прайшоў 1772 год, калі адбыўся падзел Рэчы Паспалітай, і частка магнатаў і эліты схілялася да таго, што трэба прызнаваць гэты падзел, гэту анэксію, частка супраціўлялася. Да гэтых людзей, што супраціўляліся, адносіўся Ян Антоній Гараін. Ён піша, што яго падгаворваюць падпісаць дакументы аб падзелу Рэчы Паспалітай, але ён іх не падпіша.
Сам ён быў удзелам Барскай канфедэрацыі, якая змагалася з каралём за захаванне Рэчы Паспалітай, за захаванне шляхецкіх вольнасцей. Гэты ліст пісаўся ва ўмовах, калі тэрыторыя Рэчы Паспалітай была насычаная расейскімі і прускімі войскамі, сваёй арміі практычна не было, ажыццяўляўся татальны кантроль за карэспандэнцыяй па ўсіх каналах сувязі. Сваё імя ён зашыфраваў як Ніараг, а правільнае прозвішча можна прачытаць, калі чытаць ззаду наперад. Сам Ян разумеў, што ліст можа трапіць у варожыя рукі, таму пісаў рознымі загадкамі і алегорыямі, каб чужы чалавек не зразумеў яго зместу, але адрасат зразумеў бы ўсё правільна.
Такія экзэмляры вельмі рэдка трапляюць у музейныя калекцыі, бо функцыя такога ліста – даставіць інфармацыю, пасля чаго ён павінен быць знішчаны. Але па нейкіх прычынах яго не знішчылі, таму ён і захаваўся.
Яшчэ адзін экспанат – гэта радзівілаўская мапа 1649 года, набытая Беларускім клубам мецэнатаў пры падтрымцы Беларускай Рады культуры. Мапа была настолькі дакладнай, што паслужыла асновай для ўсіх наступных картаў на працягу XVII – XVIII стагоддзяў.
Пяты экзэмпляр – асобнік “Перыгрынацыі” Мікалая Крыштафа Радзівіла. Гэта добра захаванае лацінскае выданне, надрукаванае ў 1614 годзе ў Антверпене. Яна можа лічыцца важнай крыніцай падарожжаў еўрапейская арыстакратыі ў Святую зямлю. Сам аўтар, Мікалай Крыштаф Радзівіл, адыграў ключавую ролю ў гісторыі Вялікага Княства Літоўскага.