Ягое жыццё перасякае межы дзяржаў, ідэалогій і лёсаў. Для адных ён — герой антыбальшавіцкай барацьбы і патрыёт, для іншых — авантурыст і нават крымінальнік. Але ігнараваць ягоны ўплыў на беларускую гісторыю немагчыма.
Паходжанне і першыя крокі
Станіслаў Булак-Балаховіч нарадзіўся 22 лютага 1883 года ў вёсцы Мейшты (цяпер на тэрыторыі Літвы) у сям’і збяднелага шляхціца. Ён вучыўся ў Новааляксандраўску, потым у Санкт-Пецярбургу, атрымаў адукацыю агранома, ваенную кар’еру пачаў толькі падчас Першай сусветнай вайны, дзе праявіў сябе як адважны афіцэр Расійскай Імператарскай арміі. За баявыя заслугі быў узнагароджаны Георгіеўскім крыжам.
Рэвалюцыя і грамадзянская вайна
Пасля бальшавіцкага перавароту Булак-Балаховіч адмовіўся служыць бальшавікам. Ён далучыўся да антыбальшавіцкага руху на поўначы Расіі, дзе ствараў уласныя атрады. Ягоны корпус дзейнічаў у межах Паўночна-Заходняй арміі генерала Юдзеніча, а затым — як асобная «Незалежная Народная Армія». Менавіта тады Булак-Балаховіч паспрабаваў заявіць пра сябе як пра беларускага палітыка.
Спроба будавання беларускай дзяржаўнасці
У лістападзе 1920 года Булак-Балаховіч увайшоў у Мазыр, дзе абвясціў стварэнне Часовага ўраду Беларускай Народнай Рэспублікі і сам прызначыў сябе яе кіраўніком. Гэта быў адзін з рэдкіх выпадкаў, калі ідэя беларускай дзяржаўнасці спалучалася з рэальнай узброенай сілай. Ён заклікаў беларусаў аб’яднацца для барацьбы з бальшавікамі, аднак ягоная ўлада праіснавала літаральна некалькі дзён — наступ Чырвонай Арміі прымусіў яго адступіць у Польшчу.
Жыццё ў эміграцыі
У міжваеннай Польшчы Булак-Балаховіч заставаўся вядомай фігурай. Яго шанавалі як героя вайны з бальшавікамі, але ўлада глядзела на яго з недаверам. Ён жыў у Варшаве, удзельнічаў у жыцці эміграцыйных беларускіх і ўкраінскіх колаў, падтрымліваў кантакты з вайсковымі і палітычнымі коламі. Быў нават звязаны з беларускімі выданнямі і арганізацыямі, але ролю лідара ўжо не адыгрываў.
Агенты АДПУ арганізавалі на Булак-Балаховіча некалькі замахаў, але ўсе яны скончыліся няўдала, у выніку аднаго з іх 11 чэрвеня 1923 года быў застрэлены яго малодшы брат Язэп.
Другая сусветная вайна і гібель
Падчас нямецкай акупацыі Польшчы Булак-Балаховіч удзельнічаў у абароне Варшавы, пасля адмовіўся супрацоўнічаць з нацыстамі. Быў забіты ў Варшаве 10 траўня 1940 года нямецкім патрулём. Месца яго пахавання невядомае. На Вайсковых могілках на Павонзках у Варшаве знаходзіцца сімвалічня магірла генерала.
Спадчына і спрэчкі
Асоба Булак-Балаховіча дагэтуль выклікае бурлівыя дыскусіі. Яго абвінавачвалі ў жорсткасці, анархіі, нават марадзёрстве. Але ў той жа час ён быў адным з нешматлікіх ваенных лідараў, хто адкрыта змагаўся пад бел-чырвона-белым сцягам і гаварыў пра беларускую незалежнасць. У беларускай гісторыі яго можна параўнаць з іншымі «людзьмі эпохі разбурэння імперый», якія спрабавалі адшукаць сваё месца паміж старым і новым парадкамі.
Памяць пра Балаховіча
Сёння, праз 85 гадоў пасля яго смерці, варта зірнуць на постаць Станіслава Булак-Балаховіча не толькі праз прызму спрэчак, але і як на частку складанай, шматслойнай гісторыі Беларусі. Ён быў не ідэальным, але адным з тых, хто рызыкаваў усім у імя ідэі незалежнасці. Магчыма, менавіта гэта і робіць яго вартым нашай памяці.
